diparan, dipara’ning alte 18

— daque neng oliver s. carlos

Ini’ng kasebian a mesaglawe babo, dakal ya patungkulan. Pablasang ing kalalamnan na makatingid ya karing miyaliwang ugnayan o relasyun ning tau– pamikaluguran, pamikakapatad, lugud o pamipalsinta.

mimisip, mamigunam©siwalangsinukuan

Nanupata, ing sentral a patungkulan na nining kasebyan wapin ing pamaging-tutu o katapatan king pamakipagrelasyun. Ing kadalisayan ning pilubluban. Nung pisasabyan ya ing amanung dalise, ala yang libutad ini. Ala naman kasing kapitnang dalise at kapitnang e dalise. Adwa ya yan. Tutu yamu ampong ali.

Metung a alimbawa nung makananu yang maging akma ining kasebian, nung iyagkat me ing metung a tau a makipangan keng bale mu, e wari nung misan marine ya ne? Agyan mang maybug neng makipangan, pipigilan na ing sarili na uling “adamusak ne ing tari na,” nga ra pin ding sasabi. O neng nung laus king lub mu ing pamanagkat, alang sala, antimanung kinumbira me tambing na kang kukuang pinggan at kambe na ning timan atin yang kayabe lambis ning pamamilit ing pamanagkat. Atin kasing mangumbirang “pasawawi” (pasuabi) o padaplis mu at e man laus keng lub na—iyagkat ne man, balamu linwal mu keng busbus nang arung ing sinabi na.

Ala ya namang keliwan yan keng pamikalugud da reng adwang mipalsinta. Nung ing lugud, dalise ya, maluat ta nang balu, kamatayan mu ing sangkan nung bakit malyari ya iting mapupus.

mimisip, mamigunam©siwalangsinukuan

Problema? Ating tutul keng relasyon? Kasakitan king bie? Tutu, den sangkan la at sagabal king pamikalugud da reng adwang tau nung minsan. Dapot nung pakasanakan, lugud ya naman ing panulu at solusyun. Uling ing lugud, nung tune ya at dalise, kambe no niti reng miyaliwa pang sangkap. Atsu ken ing pamikaintindi, pamisaupanan, tetagan laban king tuksu, pamagmalasakit at masabal, kapibabatan, sakripisyu at miyaliwa pa—alang-alang keng lugud.

Atin pa kayang relasyun a mapupus at muli keng pait, nung mangari tamu mu keng tune atbu? Itang atbung mayumu anggang sepu?

_______

diparan, dipara’ning alte 17

kuwentung ‘maalaala mo kaya‘
— oliver s. carlos

Dear Ate Charo,
Awsan yu naku mu pu king lagyung Joey. Pilan nang bulan ing milabas mirate ya karin king ospital ning San Lazaro i Apu cung Seding. Mekinis ya ketang asu nang galisan nitang siping ming bale kabang manipun yang kanyo papakan babi. Pilan nang aldo ing milabas iniang milyari ita, at e na sinabi kekaming apu na at karing pengari ku.

asu©siwalangsinukuan

Pablasang pakakalulu mu at ing pengari kung lalaki, manguryenti yang asan keng taldawa, e mi na pu agyu ing daragul a gastus kareng ineksyun at miyaliwa pang panulu. Metung pa, masyadu ne pung sakitin ini nang apu ku at makalale niya taganang tatakbang.

Ing gewa na pung tatang ku, inaus no reng kayang kapatad ban ipabalu ing milyare at ban adwanan lang saup kening panga-ospital na ning matua. Dinatang ya iba’t keng Dabaw (Davao) ing pangane kareng mikakapatad, I Bapang Carling a mekasaling ekta-ektaryang gabun a pitamnan nang duryan. Kitnan ne ing Apu kung Seding, “O inda, nanung buri mung kanan ba kang agad sikan? Bisa kang litson, pasali kata keng Ping-Ping o Mila’s karin keng Laloma?

“Ali ku, e na ku man danupan,” nga na pung mekibat ning apu kung masakit.

asu©siwalangsinukuan

Dinatang ne man ing kaduang pangane a magobra keng PAGCOR, I dara kung Minyang. Kitnan ne ining apu ku, “O inda, sabyan mu nung nanung buri mung kanan, bisa kang ema o kaya sugpo? Karin keng Pangasinan dakal, pasali da ka.

“Ali na,” nga na naman ning apu ku. “E ku maybug mangan”.

Bayu maugtu, kanyan ne man dinatang ing pangatlu karing mikakapatad a Manedyer naman keng Banco De Oro. Ing sabi na kang apu cu, “O inda, atin cung adalanan a Andok’s karin keng Plaridel, bisa kang papagbalikan ke ing driver ku at pasali da ka? Agisan mo reng adwang manok?”

“E ku maybug mangan,” ngana naman pung mekibat ning Apu cung Seding, kabang manene yang pipiling at migtalindiking bandang kayli ning pagkeran.

Milabas ing oras at miras na ing panugtuan. Kanyan ya pu datang I Tatang ku (ing bunsu karing mikakapatad). Ikit ke pang mipukpuk keng bubungan ning traysikel keng pamamilagwa na kabang tatalanan ne ing pinggan a makatakap.

Tambing neng sindal keng pagkeran i Apu kung Seding at sibuanan ne keng darala nang nasi ampong pritung tuyu a titiltil na keng aslam.

apu©siwalangsinukuan

Magana ya pung mengan ining Apu kung Seding at ikit kung tiniman ya at melare bagya kule.

Ngeni pu, linual ne keng ospital I Apu cung Seding at akakwa na nang milalakad pasibayu. E ra ne pu pabureng pupunta kareng siping bale ban manipun kanyo. Pota maket ne namang asu.

Dakal pung salamat, Ate Charo.

Gagalang,
Joey

__________

diparan, dipara’ning alte 16

—daque neng oliver carlos

calangui©siwalangsinukuan

Ini e iamu cabud casebian nune metung iang matibe guiabnan qng bie at masasalamin ia queni ing malalam dang caranasan quing bie ding quecatamung pipumpunan.

Mecad darala ning bie a ngana nang manaua at ngana nang lipit, macanian deng pangaral at pilipat-lipat caring balang enerasiun o salinlaii ining casebian.

Neng misan quing bie bariu nu nucarin ing manimunang picucuanan cabiaian ia pin mu ing pamanasic o pamananaman (pale man o gule) ampong pamanasan. Daratang ing panaun ning tuiut (langui), albug at miialiuang delubiu at ita e mu man atasa nung capilan datang. Nung ia matigic deng iusuc ding macatua ini nang casebian cambe ning capibabatan. Ita uaring balu mung dinang ulaga at pagdamutan nung nanu man ing atin. Ita uaring mabiasa ia ing catubale na quing bie at agaua nang panagiu ing ditac a cabiaian o nanumang bage atin ia.

albug©siwalangsinukuan

O nanu mo ing asabi cu quening diparan a ini? Ua pin na ngan sana ing caladua na at pusu ning metung a matuang malalam misip at macaquilala qng matinu.

Neng cai mu pin atin tamung acatagmung mapamusung at pelalung deng mangaiap a diparan o casebiang calupa na nini daralan de queng calocuan at pamamilosupu.

Sabian da pa queca, “Nung ing ulas cagpa iamu, o de tuglungan me rugo!”

________

diparan, dipara’ning alte 15

—daque neng oliver s. carlos

Mismu! Sinabi mu pa!— nga na’ng minagpang a maki-kayabe pang piling ampong palatak nining Coyang Meng.

pamagsicap, pamangalap©siwalangsinukuan

“Yaku Ver, metwa na ku keng pamagobra karing miyayaliwang bangsa at angga man ngeni yang kasebyan a yan yang pane kung daramdaman a sasaingsing da reng kalupa tamung maka-abroad.”

Apipag-istorya mi ya ining kasebyan o diparan a ini iniang minsang inapa ke keng kayang silid. I Coyang Meng. Kayabe ke magobre keni bilang metung a Heavy Equipment Operator (magmaneung backhoe, truck, pisun, bulldozer at miyaliwa pa). Migit ne king limampulung banua idad at kulang namu king atlumpulung banua ing karanasan na keng pamag-abroad.

Kapilan pamu me-opera ya keng sakit nang apindisitis at tutu kung mengasdan at meybug mipakyak keng atangalan kung kabilyan na. Maragul ya keyayat at maputla ya pauli ning panga-opera na.

Ene man bisang muli Pilipinas para megretiru na uli na pin ning pakikwanan na kanung mayari ne ing pagawa nang bale at apayari na nya naman keng kursu nang Computer Science ing bungsu kareng atlu nang anak.

saia reng meairing pamagaral©siwalangsinukuan

Magtiyaga ne pa kanu agya mang ngeni, dirinan dya mung peka-allowance at ala ya mang sweldu pang buu kabang paymawi ya pa. Patse mesalese ne kanu daramdaman, magobra ne naman at pupusan na ne ing keyang kontrata.

Aganaka ke ining kasebyan o diparan a ini at abanggit ke pin kaya keng pamipag-istorya mi. Malalam ya kabaldugan at mitmu yang talimaga. Nung pakaisipan, e ya mu basta kasebyan nune metung yang “prophetic” a pawaga at paganaka karing balang metung. Lakwas na pa naman kareng pamilyang malalakwan king Pilipinas at tatanggap karing penakitan ning metung a mekipagsapalaran king aliwang labwad.

Mananu na sanang taglus ya king kapanandaman da ini nang kasebyan at timbangan ya ing ulaga at buri nang ipayabut.

Kala-kalale sana keng pamanggastus kareng perang pipagalan da reng kekong kamag-anak a maka-abroad. E kabang panaun masikan ing pamikakatawan, inia iyubug ya ing kaisipan tamu at kaisipan da reng kekatang anak keng simpli at e waldas a istilu ning bie.

pamagsicap, pamagdulap©siwalangsinukuan

Maging tutu yamu ining diparan a ini karetang alang sapat a disiplina keng katawan at alang pamigil keng sarili. Ing panakitan na ning metung a maka-abroad tutung maragul kumpara keng nung atyu ya Pilipinas. Mengari ya pin namang meragul a butonis, dapot, nen mo waring meragul ya ing butonis, saryan mya namang ipatuki at idagul ya naman ing ualis o busbus? Dapat waring dagulan ya naman ing badyet at iyabe la reng miyaliwang gastusin a e naman sadyang kailangan at mumuli na mung kapritsu at pamagwaldas?

Isipan ta ya naman. Dakal la reng maging kalupa nang Coyang Meng. Metua na at menga-sakitan keng pamag-abroad. Deng aliwa meyala la pang kalma at minuli lang marimla nang bangke.

Luguran ta sana ing pipagalan da.

___________

aliua la salabat nining talasulat-uatas a Albin Lansang Buan:

Yng sabi nitang meangu bié Tatang mi–

“Nung manaquitan cayung apulung pesus,
ytang 9 a pesus yang gisangan yu, yng pesus
ylele ye, uling sipun cayu mu
mangailangan cong panulu.”

Aniang yng sueldu cu, ala ne mang capulung daque ngeni, magcasia ya, angga ngeni magcasia ya, dapot balamu culang ya pa!

_____________

diparan, dipara’ning alte 14

—daque neng oliver carlos

anta ba’t©siwalangsinukuan

Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak Katak

Ing Dios yang mitubud kanaku! Paglualu ke ing amanu. Poeta naku ning guinu! Gawan yu kung laureadu!

Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak Ngakngak

King daratang a alalan, nung yaku pu ing mipuk,
sumuyu kung mayap! Ilako rako sakit buntuk.
Ding dalan yung bakubaku, pasementu ku la!
Ding ilug yu ampong sapa, pasementu ku la!
Ding bakubaku yung lupa, pasementu ku la !

Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala

King lagyu ning pulitika at pamag-byasa byasa. Atin la ngang pamagkulang at kasalanan ding sabla.

Maliban mu kaya!

Nung ya naman ing dinan mung upaya, katungkulan at responsibilidad, at atin kang asabing kamalyan o kakulangan na:

tabalu, anta balu que©siwalangsinukuan

Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala Dakdak-Parsala

Atin yang sangkan o matulid king segana-gana. Atin la ngang pamagkulang at kasalanan ding makalele at makapalibut. Maliban mu kaya!

Ay rugo! Anggang atin taung makanini, mabye ya at usu ing diparan a ini.

Kabang e la mabubura keti yatu ding dipara’ning alti!

_________

diparan, dipara’ning alte! 13

—daque neng oliver carlos

Ay rugu naman! O makananu napin namang balu?

matudtud, maninap©siwalangsinukuan

Mumunang dili, matudtud ya. O mekad malakak ya man at tulu-tulu ya pa wawa ini e. O’t e ku mo makapustaan, mekad ututan ne pa ing tindaragul na kabang dilat-dilatan ne ning anging babaung mebuluk a water lily ini e ne?

Kadwa na nita, pamangka ria mu. E ya matamad kanyan? E ya mengari kanyan king bulating manaya mung pamangan keng kilub ning bituka? Iasa ne rugu ing biyahi na ning bie na kareng aliwang tau. Ing buri ku sanang sabyan biyasa ya mu man kayang mamagse at balu ne kayang paralanan nung migayud ya ing bangka kareng batu, sukal o makapal a water lily? Nung panibala nia mu kareng aliwang tau ing paintungulan na at ining pepanibalan na ia nang magdesisyun nung makananu lang miras keng kabilang pampang. Nung mityab ya o kumatmu ya mang danum ing kilub ning bangka ra, baala ne I Batman nga’na uaring sasabi. Makanini la pulayi isip deng taung anti kareni e.

King matulid a pangasabi, nung mityab ya man ing bangka, itang mamagse balu na ing milyari. Pero ia, makananu nong taladtaran deng mengapalyari bayu ya mityab ing bangka? Makananu nong sabyan deng detalyi nung bakit ditak nya memakbung a atyan keng keraklan ning danum a ainum na iniang digsu nya malumud? Panimayap…ala ya ping asabi uling malakak ya at ututan ne ing tindaragul na kabang samal yang babagse ing kayabe na.

padui-duiv©siwalangsinukuan

Gunaman ta ia at paka-isipan ining diparan. Pota mituturan ta mu keng e ta balu. Dakal a dakal keng bie tamu gagamit tang aliwang tau pauli ning katamaran.

Balu ta yang kunan ing kreditu, upaya at dangalan ba’lang sasadsad tamu kareng pampang ning pamakipagbunu keng bie.

Mamaningaya ta mung “magaling ku!” “dakila ku”, “aku ing sangkan nung bakit milyari ini, metupad ini, menagumpe ya ini”.

Dapot… ing tutu, metudtud ta mu mu at potang kutnan da ka tamu nung makananu mung gewa, karin ta na manimutla, mangakakak at kakapkap amanu king pamaglarawan. Apatukuran ta mu mu sana ing kekatang kalaraman at kaparatutan.

Apaglaraman mo reng aliwang tau… e me apaglaraman ing kekang sarili.

Mibangun na ka. Yamu ing asabi ku ita. Mamagse ka at balitanan mu na ku mu.

___________

diparan, dipara’ning alte! 12

_______

ing kukunan na
—oliver s. carlos

Ibat ya keng Menila ining Berung at inutus ne’ng Ima nang munta keta kang Bapa nang Benig.

ante, antaiu, anta iu©siwalangsinukuan

Berung:
Bapa, papakwa ne pung Ima ku itang dinam yung kalderu

Bapang Benig:
O Berung, atyu ka pala. Kapilan ka pa dintang?

Berung:
Nandin pamu pu.

Bapang Benig:
Mekapag-enroll na ka?

Berung:
Opu, 2nd year college na ku pu

Bapang Benig:
Ba, salese na nyan, pangunakan? ‘ lon mu na ing panaun ne, balamu kapilan ka pa kaya-kayabe nang Ima mung makikitanam ampong makipamalut. Siyam ka pang banua mengabatak na ka keng pamagobra keng gabun. Magkanu ka bayad keng pamananam kanita uli’ng manigaral ka pa, e mu beinti-pesus ing patingapun ne?
Berung: Wapin pu bapa. Salamat pu, bap neng maralas adidinan yu kung bakal mu naman agyang kukupitan yu la mu keng tindahan nang Dara kung Maring.

banga, balanga©siwalangsinukuan

Bapang Benig (sisitsit na mu):
E mu na masyadung pakasikan. Pota damdaman na ka pang dara mu! Basta samasnan mung magaral. Nung luguran ning Apung Ginu at makapagyari ka ala namang makunswelu nune I Ima mu ampo reng wali mu. Syempre matula na ku nung aganaka mu ku agyang adinan mu ku mung panyese kung nomeru keng jueting ne? Ing asabi ku mu, itu, e mo sana kakalingwan deng taung minantabe keka keng bie iniang panaun ning kasakitan ne? Nga ra pin, miras ka kanu keng kekang paintungulan nung biyasa kang balikid king kekang ibatan. Ba, pilan na palang banua mayari na ka ne? Nanu na pa ing kukunan mo?

Berung:
Bap, ita pung kalderu.

_______